«سیوانکا داناپالا»، رئیس نمایندگی «کمیساریای عالی سازمان ملل در پناهندگان» یا آنچه به «آژانس پناهندگان سازمان ملل» مشهور است، در گفتگو با خبرنگاران بین‌الملل و سیاست خارجی خبرگزاری تسنیم، ضمن تشریح برنامه‌های این نهاد بین‌المللی در ایران، به مقایسه نقش‌آفرینی کشورهایی همچون ایران و اعضای اتحادیه اروپا در پذیرش پناهندگان پرداخت و بر گشاده‌دستی بسیار ایرانیان در این مسأله تأکید کرد؛ وی در این گفتگو با اشاره به تأمین پوشش بیمه خدمات درمانی و اعطای حق کار کردن به پناهندگان و همچنین دستور رهبر معظم انقلاب برای تحصیل کودکان پناهنده غیرقانونی، آنها را از جمله مهمترین دستاوردهای حاصل‌شده در مقیاسی جهانی برای پناهندگان دانست. مشروح این گفتگو در ادامه ارائه شده است:
تسنیم: از اینکه این فرصت را در اختیار ما قرار دادید تشکر می‌کنم، در ابتدا می‌خواستیم که شرحی را از فعالیت‌ها و برنامه‌های «نمایندگی کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان» در ایران ارائه کنید. ارزیابی‌تان از همکاری ایران با این نهاد وابسته به سازمان ملل متحد چیست؟
داناپالا: در ابتدا از حضورتان تشکر می‌کنم، ما تلاش داریم تا از هر فرصتی برای افزایش آگاهی‌ها – نه تنها در ایران بلکه در سطح جهانی – درباره مسائل پناهندگان استفاده کنیم. کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان بیش از 30 سال است که در ایران حضور دارد و فکر می‌کنم که حضورمان در این کشور خود شاهدی بر سخاوتمندی و گشاده‌دستی بسیار ایرانیان است. اولین موج پناهندگان افغانستانی مربوط به بیش از 30 سال پیش بود که برای اولین بار کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان را به همکاری با دولت ایران برای رسیدگی به وضعیت آنها و کمک و حمایت از پناهجویان کشاند. در حال حاضر تعداد زیادی از پناهندگان در ایران حضور دارند، هم‌اکنون حدود 952 هزار پناهنده افغانستانی و 29 هزار پناهنده عراقی در ایران حضور دارند. این تعداد یک جمعیت بسیار بزرگ است که علیرغم بازگشت تعداد زیادی از پناهندگان طی سال‌های 2002 تا 2005 همچنان در ایران حضور دارند.
ما همکاری بسیار نزدیکی با دولت ایران داریم و در حوزه‌های مختلفی فعالیت می‌کنیم. این حوزه‌ها علاوه بر پیگری مسأله بازگشت داوطلبانه پناهندگان افغانستانی و عراقی به کشورهایشان است. متأسفانه ما هم‌اکنون با وضعیتی تراژیک روبه‌رو هستیم، اگر به دو کشور عراق و افغانستان نگاهی بیاندازیم، متوجه می‌شویم که شرایط برای بازگشت داوطلبانه چندان مساعد نیست. اما در برخی حوزه‌های دیگر همچون بهداشت، آموزش، و معیشت پناهندگان، همکاری نزدیکی با دولت جمهوری اسلامی ایران داریم.
بهداشت، موضوعی بسیار مهم و مبرهن است و فکر می‌کنم که در این حوزه اخیرا توانستیم با همکاری دولت جمهوری اسلامی ایران به پیشرفتی بسیار عالی دست یابیم، منظورم تأمین پوشش بیمه خدمات درمانی دولتی برای پناهندگان است که توافق اولیه آن سال گذشته در سطح وزارتی بین وزارت‌خانه‌های کشور، بهداشت و کار و تعاونِ ایران حاصل شد. و در ماه‌های اکتبر و نوامبر سال گذشته اجرایی شد. این یک دستاورد بزرگ در حوزه بهداشت است. ما همچنین همواره با دولت ایران در حال همکاری هستیم تا اطمینان حاصل کنیم که پناهندگان به مراقبت‌های بهداشتی اولیه دسترسی داشته باشند.
دستور سال گذشته مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه تمامی کودکان بدون مدرک چه افغانستانی و چه عراقی، چه قانونی و چه غیرقانونی، حق ثبت نام در مدارس را دارند، یک فرمان بسیار عالی و بسیار سخاوتمندانه است
در بخش آموزش نیز یک دستاورد بزرگ حاصل شده است، به شخصه فکر می‌کنم که دستور سال گذشته مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه تمامی کودکان بدون مدرک چه افغانستانی و چه عراقی، چه قانونی و چه غیرقانونی، حق ثبت نام در مدارس را دارند، یک فرمان بسیار عالی و بسیار سخاوتمندانه است.
در بخش آموزش، می‌خواهم به یک موضوع مهم دیگر نیز اشاره کنم که راجع به تصمیمی است که اخیرا دولت ایران اتخاذ کرده و وزارت آموزش و پرورش آن را به عنوان یکی از سیاست‌های خود اعلام کرده است، که براساس آن دیگر از دانش‌آموزان پناهنده مقاطع ابتدایی و راهنمایی شهریه‌ای گرفته نخواهد شد. این قاعده‌ای مختص کودکان پناهنده و نکته‌ای بسیار مثبت است. احتمالا مطلع هستید که بسیاری از کودکان پناهنده مستقر در کشور شما از خانواده‌هایی محروم هستند. این خانواده‌ها با چالش‌های اقتصادی مختلفی مواجه بوده و «حذف شهریه» برای کودکان‌شان، کمک زیادی به آنها می‌کند.
و در نهایت راجع به معیشت پناهندگان باید بگویم که فعالیت‌هایمان در این حوزه چند هدف را مدنظر خود قرار داده است، اما هدف اصلی که آموزش مهارت‌های شغلی به پناهندگان و دوره‌های کارگاهی مطابق با مهارت‌ها و نیازهای‌شان است که هنگام بازگشت به میهن‌شان بتوانند از آن استفاده کنند.
اما به غیر از این جنبه، این نوع از مهارت‌آموزی‌ها به پناهندگان کمک می‌کند تا بتوانند در جامعه میزبانشان، یعنی ایران، مشارکت و نقش‌آفرینی داشته باشند.
علاوه بر این موارد، پروژه‌های دیگری نیز وجود دارند که در آنها مشارکت داریم، از جمله تلاش برای برقراری ارتباط بین کارفرمایان بالقوه داخل افغانستان و پناهندگانی که دارای توانمندی‌ها و مهارت‌های کافی هستند. زیرا پناهندگان پیش از اینکه به فکر بازگشت به کشورشان باشند، به فکر یافتن شغلی در آنجا هستند.
یکی دیگر از پروژه‌های ما، تأمین بودجه و وام برای پناهندگانی است که ایده‌های کارآفرینانه خوبی داشته باشند، ایده‌هایی که بتوانند با کمک مقداری سرمایه‌ای اندک – که کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان و دولت ایران تأمین می‌کنند – آن را تحقق بخشند. امیدواریم که چنین برنامه‌ای به شکل‌گیری یک جامعه پناهنده که از نظر اقتصادی توانمند و پویا باشد، کمک کند.
تسنیم: در بخش آخر پاسخ‌تان به مسأله تحقق ایده‌های کارآفرینانه اشاره کردید، این کار چگونه انجام می‌شود، پناهندگان باید طرح یا پیشنهاد خاصی را ارائه کنند تا شما تأمین مالی آن را برعهده بگیرید؟
داناپالا: قطعا همینگونه است. این یک تلاش مشترک است. در واقع کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان همراه با همتای دولتی خود که همان «اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی» وزارت کشور جمهوری اسلامی ایران است به طور مشترک پروژه‌های پیشنهادی را بررسی می‌کنند تا مطمئن شوند آیا طرح‌های خوب، قابل اجرا و پایداری هستند. در اینجا نیز، سرمایه ارائه شده در واقع یک وام است و زمانی که پناهجویان بتوانند طرح خود را اجرایی کرده و از آن طریق درآمدزایی شد، این وام بازپرداخت می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که این یک برنامه اقتصادی پویا است. من خودم به شخصه تعدادی از چنین افراد و کارآفرینان را می‌شناسم که عملکرد خیلی خوبی داشته‌اند. تا جایی که توانستند پناهندگان دیگری را برای کار در شرکت‌شان استخدام کردند. پناهندگانی که در معرض آسیب‌پذیری قرار داشتند. این برنامه‌ها معمولا خیلی موفق هستند. نمونه‌های محقق شده چنین طرح‌هایی را به طور خاص در اصفهان شاهد بودیم و امیدواریم که در سطح ملی گسترش یابند.
تسنیم: در حال حاضر حدود 3 میلیون پناهنده افغانستانی و عراقی که البته بیشترشان افغانستانی هستند، در ایران مستقر هستند، کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان، به طور خاص چه برنامه‌های حمایتی را برای آنها تدارک دیده است؟
داناپالا: برای پناهندگان عراقی که به طور قابل توجهی کمتر از پناهجویان افغانستانی هستند نیز برنامه‌های مشابهی در زمینه بهداشت، آموزش و معیشت داریم. اما مشخص است که تعداد آنها بسیار کمتر است. البته پناهندگان عراقی بهتر از دیگر پناهندگان توانسته‌اند در جامعه ایرانی ادغام شوند، اما همچنان تعدادی از آنها نیازمند کمک هستند؛ از جمله پروژه تأمین بیمه خدمات درمانی که پیشتر به آن اشاره کردم، به همان صورت برای پناهندگان عراقی نیز اعمال می‌شود. امکان بهره‌مندی از تسهیلات آموزشی نیز در اختیار دانش‌آموزان پناهنده عراقی قرار گرفته است. ما به دنبال توسعه و گسترش پروژه‌های خود در زمینه معیشت این دسته از پناهندگان هستیم تا تعداد بیشتری از جمعیت پناهنده عراقی را در بر گیرد، البته تعداد آنها کمتر است و حتی فکر می‌کنم شاید به خاطر تعداد کمترشان است که توانسته‌اند به شیوه بهتری در جامعه ایرانی ادغام شوند، اما با همه این احوال، نیازمندی‌های آنها همچنان سرجای خودش است و قصد داریم همانند پناهندگان افغانستانی به آنها کمک کنیم.
تسنیم: وضعیت پناهندگان در ایران را در مقایسه با دیگر کشورهایی که میزبان پناهندگان هستند، چگونه ارزیابی می‌کنید؟ منظورم کشورهای منطقه همچون لبنان یا دیگر کشورهای جهان است.
داناپالا: باید بگویم که میزبانی جمهوری اسلامی ایران از پناهندگان یک نمونه قابل ستایش و مثال‌زدنی است. میزبانی ایران از پناهندگان یکی از نمونه‌های خوب پذیرش پناهندگان در جهان است. ما پناهندگانی را داریم که بیش از 30 سال است که در ایران به سر می‌برند که خود این موضوع نشان دهنده گشاده‌دستی و میزبانی کشور میزبان است. پناهندگان در ایران به نظام ثبت هویت دسترسی دارند که موضوعی بسیار مهم است، منظورم «کارت آمایش» است که مخصوص جمعیت پناهندگان است. همچنین برنامه‌هایی برای تأمین بیمه خدمات درمانی پناهندگان وجود دارد که به خودی خود یک دستاورد بزرگ و قابل توجه در حوزه پناهندگان در مقیاسی جهانی است. دسترسی پناهندگان به آموزش و بهداشت موضوع بسیار مثبتی است.
میزبانی جمهوری اسلامی ایران از پناهندگان یک نمونه قابل ستایش و مثال‌زدنی است. میزبانی ایران از پناهندگان یکی از نمونه‌های خوب پذیرش پناهندگان در جهان است
یک موضوع جالب دیگر نیز برخورداری پناهندگان از حق کار کردن است، هرچند که تنها محدود به برخی رد‌ه‌های شغلی خاصی است؛ حق کار کردن مسأله‌ای بسیار مهم است، زیرا به نظر من هر فردی برای حفظ عزت خود باید بتواند به مدرسه برود، کار کند و زندگی کند؛ نه اینکه در کمپ‌های پناهندگان مستقر شده و منتظر باشد که کسی به وی چیزی عطا کند. همانطور که گفتم برای حفظ عزت شخص بسیار مهم است و این چیزی است که دولت ایران آن را انجام داده است.
به شخصه می‌توانم بگویم که وضعیت کلی پناهندگان در این کشور بسیار خوب است وقتی که به مراکز استقرار و تجمع پناهندگان افغانستانی سر می‌زنم، طی یک سال و نیم تا دو سال گذشته، شاهد بوده‌ام که بسیاری از آنها به فکر رفتن به اروپا بوده و آن را به عنوان یک امکان و گزینه در نظر داشتند. این تصور عمومیت داشت که اروپا «سرزمین شیر و عسل» است. اما به جای آنکه مسافرتی بسیار خطرناک به مقصد اروپا پیش گرفته شود و در این مسیر از قاچاقچیان تبعیت کرده و در معرض خطرات بسیار زیادی قرار گیرند، باید قدردان آن چیزی باشند که در اینجا به پناهندگان ارائه شده است.
تسنیم: به مهاجرت پناهندگان غیرقانونی به اروپا اشاره کردید، نظرتان درباره این پدیده چیست؟ آیا بین این افراد با آن کسانی که به گفته شما به صورت داوطلبانه به کشورهای خود باز می‌گردند، تفاوتی وجود دارد؟ واکنش اروپایی‌ها را نسبت به این موضوع چگونه ارزیابی می‌کنید؟ این راه‌حل را برای کسانی که از مناطق جنگ زده به سوی اروپا رهسپار می‌شوند، چگونه ارزیابی می‌کنید؟
داناپالا: طیفی از راه‌حل‌های پیشنهادی وجود دارد که کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان از مدتها پیش به آنها پرداخته است. اما به طور خاص درباره این بحران باید بگویم که شکل‌گیری‌اش در وهله اول به خاطر برخی شرایط بسیار نامساعدی است که در برخی نقاط جهان وجود دارد. این روزها شاهد بیشترین میزان آوارگی هستیم، مردم بر اثر نزاع‌ها و درگیری‌های مختلف خانه و کاشانه خود را ترک کرده‌اند. تعداد پناهندگان بسیار زیاد است. سوریه پنج سال است که درگیر شرایطی بحرانی شده است. در یمن و عراق نیز شاهد نزاع‌هایی هستیم. من در اینجا تنها به کشورهای منطقه اشاره می‌کنم. اما اگر از منطقه خاورمیانه فراتر رویم، همچون آفریقا، شاهد خواهیم بودکه نزاع‌های بیشتری وجود دارد.
به نظر من یکی از دلایل اصلی موج مهاجرت پناهجویان به سوی اروپا، بحران‌های حل نشده در این مناطق است و برای این کار باید اراده سیاسی بین کشورها شکل بگیرد تا برای حل و فصل این بحران‌ها راه‌حل‌هایی به دست آید. اگر به افغانستان نگاهی بیاندازیم، می‌بینیم که متأسفانه موج حرکت ساکنان این سرزمین به سوی اروپا همچنان ادامه دارد. باید به این نکته اشاره کرد که اکثریت افرادی که طی این موج به اروپا رسیده‌اند، سوری هستند. اما پس از سوری‌ها، افغانستانی‌ها بیشترین سهم را در بین این افراد داشته‌اند. اگر به جمعیت افغانستانی‌هایی که طی این موج مهاجرت به اروپا رسیده‌اند نگاهی بیاندازید متوجه می شویم که اکثریت قابل توجهی از آنها کسانی هستند که به تازگی خاک افغانستان را ترک کرده و به سوی اروپا حرکت کرده‌اند. همچنین 21 درصد افغانستانی‌هایی که به اروپا رسیده‌اند، از ایران حرکت کرده‌اند. اما اکثر آنها مهاجرانی غیرقانونی بوده‌اند.
هر فردی برای حفظ عزت خود باید بتواند به مدرسه برود، کار کند و زندگی کند؛ نه اینکه در کمپ‌های پناهندگان مستقر شده و منتظر باشد که کسی به وی چیزی عطا کند. همانطور که گفتم {کار کردن} برای حفظ عزت شخص بسیار مهم است و این چیزی است که دولت ایران آن را انجام داده است
اما آنچه که موجب نگرانی شده است، این واقعیت است که بسیاری از آنها مهاجرانی قانونی بودند که دارای کارت اقامت و گذرنامه بودند، اما به دنبال یک زندگی بهتر هستند و فکر می‌کنند که در اروپا می‌توانند زندگی بهتری داشته باشند. ما در تلاش برای اطلاع‌رسانی در این زمینه، با دولت جمهوری اسلامی ایران تعامل داریم، و سعی داریم که از طریق رسانه‌های خبری، پوسترها و پیامک‌ها اطلاع رسانی کنیم و خطرات در پیش گرفتن چنین سفری و تعامل با قاچاقچیان را به جمعیت افغانستانی‌ها منتقل کنیم، اینکه بدانند که با در پیش گرفتن این سفر خطرناک خود را در معرض آسیب قرار می‌دهند.
با این همه، علل تمایل برای چنین مهاجرتی باید مورد بررسی قرار بگیرد، ما همراه با دولت ایران تلاش داریم علت این پدیده را بررسی کنیم. یکی از علل چنین پدیده‌ای، وجود این تصور است که اوضاع در اروپا بهتر است، در حالی که ضرورتا چنین چیزی واقعیت ندارد. یک تصور شایع دیگر در بین این افراد، «دروازه‌های باز» اروپا است، درحالی که می‌دانیم که اروپا در حال بستن این دروازه‌ها و مرزهای خود است و تعیین تکلیف و پذیرش پناهجویان در اروپا بسیار دشوار شده است. به طور خاص در بین نسل‌های جوان‌تر پناهندگان افغانستانی که در ایران و افغانستان مستقر هستند، این فکر وجود دارد که باید تلاش کنند تا آمال و آرزوهای خود را تحقق بخشند. در مقابل ما تلاش داریم تا چگونگی رسیدگی به برخی چالش‌هایی را که جوانان افغانستانی احساس می‌کنند با آنها روبه‌رو هستند را بررسی کنیم. بسیاری از آنها چنین حسی دارند که در ایران از بیمه خدمات درمانی بهره‌مند هستم، می‌توانم به مدرسه بروم، و بعد وارد دانشگاه شوم، اما پس از آن قرار است چه چیزی رخ دهد. آیا می‌توانم حرفه پزشکی را ادامه دهم، یا می‌توانم وکیل شوم، آیا می‌توانم عضو نیروها و پرسنل سازمان ملل متحد شوم. این‌ها همگی جزئی از آمال و آرزوهایی است که نسل‌های جوان در سرتاسر جهان در سر دارند و لازم است که به این افکار و ایده‌ها رسیدگی کنیم. بایستی امکان افزایش فرصت‌های موجود برای ارائه بورسیه تحصیلی را بررسی کنیم. بایستی شرایط معیشتی جوانان دانش‌آموخته افغانستانی را بررسی کنیم. تمامی این موضوعات باید بررسی و رسیدگی شوند، تا تعداد بیشتری از پناهندگان به این درک برسند که به جای حرکت به سوی اروپا، می‌توانند در ایران یا افغانستان آینده‌ای (روشن) داشته باشند.
یکی از علل {تمایل پناهندگان به مهاجرت به اروپا} این تصور است که اوضاع در اروپا بهتر است، در حالی که ضرورتا چنین چیزی واقعیت ندارد. یک تصور شایع دیگر در بین این دسته از پناهندگان، «دروازه‌های باز» اروپا است، درحالی که می‌دانیم که اروپا در حال بستن این دروازه‌ها و مرزهای خود است و تعیین تکلیف و پذیرش پناهندگان در اروپا بسیار دشوار شده است
تسنیم: چه میزان از انرژی و توجه شما صرف توجه، کمک و تأمین نیازهای اولیه پناهندگان می‌شود؟ و چه میزان از وقت و انرژی شما صرف بهبود شرایط برای بازگشت داوطلبانه آنها به کشورشان می‌شود؟ آیا در شرایط کنونی یا آینده برنامه‌ای جدی برای تعامل با دولت افغانستان در زمینه بازگشت پناهندگان به کشورشان وجود دارد؟ گاهی اوقات به نظر می‌رسد که شما مشغول کارهایی شده‌اید که باید از سوی دیگران مورد رسیدگی قرار بگیرد. زیرا وقتی که کشوری به یک کشور دیگر حمله می‌کند، آشوب و هرج و مرج به وجود می‌آید و به تبع آن گروه‌های تروریستی به وجود می‌آیند که خود باعث آشوب بیشتری می‌شوند که نهایتا به آوارگی تعداد زیادی منجر می‌شود که خانه و کاشانه خود را ترک کرده و به کشورهای دیگر می‌روند. در این شرایط می‌توان گفت که بحران پناهندگی ریشه‌های دیگری دارد که لازم است از سوی دیگران حل و فصل شوند و نمی‌توان تنها به کمک کردن به پناهندگان و تشویق آنها برای بازگشت به کشورشان بسنده کرد. در واقع به نظر می‌رسد که گاهی اوقات مشکلات باید در سطحی کلان‌تر حل شوند.
داناپالا: اجازه دهید در ابتدا به نکته دومی که اشاره کردید بپردازم. من کاملا موافق تحلیل شما هستم. کمیسر عالی پیشین سازمان ملل در امور پناهندگان، آقای «گوترش» همواره این سخن را عنوان می‌کرد که برای مشکلات انسانی هیچ راه حل بشردوستانه وجود ندارد، بلکه مشکلات انسانی تنها راه‌حل سیاسی دارند. این دقیقا همان چیزی بود که شما گفتید. همانطور که پیشتر طی این مصاحبه گفتم، هنگامی که به موج مهاجران به اروپا و بحران آن توجه کنید، می‌بینید که بحران‌های سیاسی حل نشده‌ای در اکناف جهان وجود دارد که موجب نزاع و کوچ اجباری مردم شده است. توجه به این نکته بسیار مهم است.
اما در پاسخ به بخش دیگری از پرسش‌تان درباره تأمین نیازهای اولیه جمعیت‌های پناهنده در مقابل بازگشت داوطلبانه آنها به کشورهایشان، باید بگویم که بازگشت داوطلبانه بنیان و اساس راه‌حل بادوامی است که کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان به طور خاص پیگیر آن است. طی سال‌های 2002 تا 2005 در رابطه با افغانستان شاهد بازگشت گسترده داوطلبانه پناهندگان به این کشور بودیم، زمانی که خوشبینی بسیاری درباره آینده افغانستان وجود داشت. فکر می‌کنم که طی این سه سال از ایران و پاکستان – که دو کشور اصلی میزبان پناهندگان افغانستانی هستند – حدود 5 میلیون افغانستانی به صورت داوطلبانه به میهن‌شان بازگشتند، سال‌هایی که این احساس وجود داشت که یک آینده نوین در این کشور رقم خواهد خورد و یک کشور جدید بر خاکستر باقی‌مانده از دهه‌ها نزاع و درگیری، از نو ساخته خواهد شد. اما در حال حاضر، متأسفانه آن خوشبینی تحقق نیافته است و بی‌ثباتی در افغانستان ادامه دارد.
بازگشت داوطلبانه بنیان و اساس راه‌حل بادوامی است که کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان به طور خاص پیگیر آن است … {این مسأله} اولویت خود افغانستان نیز است، زیر در نهایت ماجرا این کشور مایل است که سرمایه انسانی‌اش به میهن بازگردد
در حال حاضر ما امید زیادی به دولت افغانستان تحت رهبری رئیس جمهور اشرف غنی و رئیس اجرایی آن دکتر عبدالله عبدالله داریم. اما با این حال همچنان شاهد تداوم نزاع در این کشور هستیم.
به این ترتیب می‌توان گفت که با وجودیکه بازگشت داوطلبانه اولویت اصلی ما و کشورهای میزبان همچون ایران و پاکستان است، اما اولویت خود افغانستان نیز است، زیرا در نهایت ماجرا این کشور مایل است که سرمایه انسانی‌اش به میهن بازگردد. اما تعداد کسانی که به صورت داوطلبانه باز می‌گردند بسیار کم است، که ناشی از وضعیتی است که در افغانستان شاهد آن هستیم. تأمین امنیت مهمترین مسأله است، اما اگر به موضوع دسترسی به خدمات اولیه همچون آموزش و بهداشت نگاه کنید می‌بینید که از نظر کسانی که در این کشور به سر می‌برند، وضعیت جالبی حاکم نیست. پناهندگان در این شرایط از خود می‌پرسند که اگر به افغانستان بازگردم آیا می‌توانم فرزندم را به مدرسه بفرستم، آیا این اطمینان وجود دارد که در صورت بیماری یکی از اعضای خانواده‌ام، بتواند به مراقبت‌های بهداشتی دسترسی داشته باشد، و از همه مهمتر اینکه اگر به افغانستان برگردم می‌توانم شغلی بیابم و زندگی خانواده‌ام را تأمین کنم. در حال حاضر نمی‌توان به این پرسش‌ها به سادگی پاسخ داد.
فکر می‌کنم که مدتی طول خواهد کشید تا بتوانیم بار دیگر شاهد بازگشت داوطلبانه تعداد قابل توجهی از پناهندگان باشیم. هرچند که در همین دوران هستند پناهندگانی که به وطن‌شان باز می‌گردند، اما تعدادشان بسیار اندک است. اما طی همین دوره زمانی ما تلاش داریم تا همراه با دولت ایران خدمات اولیه را برای پناهندگان تأمین کنیم. زیرا دولت مهمترین شریک ما در ایران است که در موضوعات مرتبط با آموزش و بهداشت که خدمات اولیه هستند، همکاری و تلاش مشترک با یکدیگر داریم. اما به منظور کاهش سطح وابستگی به دولت یا سازمان‌های بین‌المللی همچون کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان یا دیگر سازمان‌های غیردولتی داخلی و بین‌المللی، باید فرصت‌های معیشتی مختلفی را توسعه و گسترش دهیم، تا موجب کاهش وابستگی پناهندگان به دیگران شویم.
تسنیم: چقدر نسبت به فرآیند بازگشت داوطلبانه امیدوار هستید، و فکر می‌کنید که تکمیل این فرآیند و بازگشت پناهندگان به کشورشان چه مقدار زمان می‌برد؟ آیا در حال حاضر تخمین زمانی خاصی وجود دارد؟
داناپالا: به نظر من تعیین یک جدول زمانی کار دشواری است. همانگونه که گفتم، پیشتر تلاش‌هایی در این زمینه انجام شده است. طی سال‌های 2002 تا 2005 تحولات افغانستان الزاما از زمان کنونی سریعتر نبود. اما خوب خوشبینی زیادی در آن مقطع زمان وجود داشت و به همین خاطر تعداد زیادی از پناهندگان تصمیم گرفتند که به کشورشان بازگردند. بنابراین به نظر من لازم است که روی اعتماد و اطمینان افغانستانی‌ها نسبت به آینده و فرصت‌هایی که که هنگام بازگشت به افغانستان پیش‌روی خود می‌بینند کار کنیم. و البته این موضوع تا حد زیادی به بهبود وضعیت امنیتی و روند توسعه در این کشور بستگی دارد.
قرار است که در تاریخ پنجم اکتبر در بروکسل یک کنفرانس بین‌المللی درباره وضعیت افغانستان برگزار شود. میزبانی آن به صورت مشترک به عهده اتحادیه اروپا و دولت افغانستان است و قرار است روی مبحث توسعه اقتصادی افغانستان تمرکز شود، اینکه چگونه تلاش شود تا کشور دوباره بازسازی شود؛ از دیگر اهداف این کنفرانس تلاش برای جلب میزان بیشتری از کمک‌های مالی است. چنین ابتکارهایی اهمیت بسیاری دارند زیرا کمک ارائه شده، توسعه و بازسازی کشورهای آسیب‌دیده را ممکن می‌سازد و این خودش باعث جلب پناهندگان برای بازگشت داوطلبانه می‌شود.
تسنیم: همانطور که می‌دانید بازگشت دواطلبانه پناهندگان به میهن‌شان با محدودیت‌ها و موانع زیادی مواجه است، در واقع عوامل مختلفی وجود دارد که فراتر از توان و گسترده مأموریت‌های شما بوده و به وضعیت جاری در کشورشان مرتبط است، با این حال، آیا میزان مشخصی از از بازگشت داوطلبانه پناهجویان را به عنوان هدف خود در نظر گرفته‌اید؟ برای مثال، اینکه تا تاریخ خاصی 100 هزار پناهنده به صورت داوطلبانه به کشورشان بازگردند؟ آیا چنین محاسباتی امکان‌پذیر است؟
داناپالا: فکر می‌کنم که در حالت کلی کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان در هرجایی از جهان، نه تنها درباره افغانستان و یا در ایران، از بازگشت داوطلبانه سخن می‌گوید. به سه شیوه می‌توان به این مسأله پرداخت. اول، وقتی که قطعا بگوییم خیر، یعنی اینکه ما نمی‌توانیم در فرآیند بازگشت داوطلبانه درگیر شویم، زیرا وضعیت کشور مبدا پناهندگان بسیار بد است و بازگشت داوطلبانه امکان‌پذیر نیست و به جمعیت‌های پناهنده نیز به طریقی می‌گوییم که بازنگردید. سر دیگر طیف، یا شیوه دوم، هنگامی است که مشوق بازگشت داوطلبانه می‌شویم، یعنی شرایط برای بازگشت مساعد است و تمامی شرایط مناسب بوده و پناهندگان می توانند به کشورشان بازگردند، یعنی میهن‌شان ایمن بوده، می‌توانند شغلی یافته و مشغول به کار شوند و خدمات اولیه در دسترس عامه مردم قرار دارند و در نتیجه پناهندگان می‌توانند به کشورشان بازگردند. اما حالت سوم، جایی در این وسط‌ها است، همانند وضعیتی که این روزها در افغانستان شاهد آن هستیم، و در این شرایط ما تسهیل‌گر بازگشت داوطلبانه هستیم، یعنی زمانی که پناهندگان افغانستانی در پاکستان و ایران با آگاهی چنین تصمیمی را اتخاذ کنند. تصمیم آگاهانه اهمیت بسیاری دارد زیرا پناهندگان باید بدانند که شرایط میهن‌شان به چه صورتی است؛ پناهندگان نمی‌توانند به صورت کورکورانه به کشورشان بازگردند. در این صورت اگر مایل به بازگشت باشند، ما بازگشت آنها را تسهیل خواهیم کرد.
برای مشکلات انسانی هیچ راه حل بشردوستانه وجود ندارد، بلکه مشکلات انسانی تنها راه‌حل سیاسی دارند
تسنیم: شما از یک طرف شاهد مشکلات پناهندگان هستید و از طرف دیگر سیاستمدارانی را می‌بینید که برای حل این مشکلات و بحران‌ها تصمیماتی را اتخاذ کنند، در این شرایط آیا به طور خاص به دنبال تعامل با سیاست‌مداران می‌روید، یا به عبارتی برقراری چنین تعاملی ممکن است؟ آیا آنها پذیرای تعامل در این زمینه هستند؟
داناپالا: همانطور که پیشتر گفتم بحران‌های انسانی راه‌حل‌های سیاسی دارند. و فکر می‌کنم آنچه که کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان به عنوان یک نهاد بشردوستانه و غیرسیاسی می‌تواند انجام دهد تعامل با همتایان و نهادهای همکارمان در دولت‌ها است، تا آنها را در زمینه چالش‌های پیش‌رویمان آگاه کنیم، تا بتوانند برای غلبه بر چالش‌هایی که هنگام اجرای برنامه‌هایمان با آنها مواجه می‌شویم، با ما همکاری کنند. وقتی پای ابعادِ کلانِ سیاسی مشکلاتی که با آنها مواجه هستیم به میان آید، همچون دلایل بنیادین نزاع‌ها، همانند تمامی دولت‌ها که بخش‌های سیاسی دارند، سازمان ملل نیز بخشی سیاسی دارد که تحت مدیریت دبیرکل است، و یا یک مجمع سیاسی همچون شورای امنیت دارد، در این وضعیت این نهادها و شخصیت‌ها هستند که وارد عرصه شده و مسائل سیاسی مرتبط با یک وضعیت خاص را مورد مذاکره قرار می‌دهند.
اولین مثالی که به ذهنم می‌رسد موضوع سوریه است، جایی که دبیرکل بیانیه‌هایی را در این ارتباط صادر کرده و در مذاکرات وارد می‌شود، وی یک فرستاده ویژه در امور سوریه دارد که جناب آقای استفان دی‌میستورا است، کسی که در سطح سیاسی وارد ماجرا می‌شود. یا در یک نمونه دیگر، مصاحبه «هماهنگ‌کننده مقیم کمک‌های بشردوستانه در سوریه» که مأموریت‌اش روبه‌پایان است را مشاهده کردم. وی در این مصاحبه بیان کرد که جامعه بین‌الملل در خصوص رسیدگی به مسائل مردم سوریه ناکام مانده است. این بالاترین چیزی است که وی به عنوان هماهنگ‌کننده مقیم کمک‌های بشردوستانه در سوریه می‌تواند انجام دهد. وی می‌تواند از اظهار نظر خود برای برای تشویق بازیگران سیاسی و فشار آوردن به آنها به منظور یافتن یک راه‌حل استفاده کند.
البته نهادهای بشردوستانه همچون کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان در پیگیری راه‌حل‌های سیاسی با محدودیت‌هایی مواجه هستند، مسائلی که بایستی از سوی بازیگران سیاسی انجام شود.
تسنیم: برخی مقامات کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان اخیرا از ایران دیدار داشته‌اند، هدف این دیدارها چه بود و چه نتایجی حاصل شده است؟
داناپالا: ما اخیرا شاهد سفر دو تن از مقامات کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان بودیم. در ماه آوریل، آقای «جورج اوکوت -اوبو»، دستیار عملیاتی کمیسر عالی سازمان ملل در امور پناهندگان از ایران دیدار کرد و در ماه ژوئیه نیز «فیلیپو گراندی» کمیسر عالی جدید سازمان ملل در امور پناهندگان که با تازگی به این سمت منصوب شده است از ایران دیدار کردند. فکر می‌کنم که در هر دو دیدار تلاش شد تا توجه‌ها بار دیگر به وضعیت پناهندگان افغانستانی جلب شود. همانگونه که پیشتر اشاره کردم، ماجرای پناهندگان افغانستانی طولانی‌مدت‌ترین بحران پناهندگان در جهان است، بیش از 30 سال سابقه دارد، و در شرایطی که تمایل جامعه جهانی برای توجه به این موضوع و تأمین مالی موردِ نیازِ آن درحال از بین رفتن است، لازم بود که با استفاده از چنین دیدارهایی، فشارهایی به جامعه جهانی وارد شود تا مسأله طولانی‌مدت پناهندگان افغانستانی بار دیگر در مرکز توجه جامعه جهانی قرار بگیرد، و به جامعه جهانی یادآور شویم که جمهوری اسلامی ایران و مردم ایران چه کارهایی را برای این پناهندگان انجام داده است، زیرا به نظر من این اقدامات در سطح جهانی به اندازه کافی شناخته نشده است. هدف دیگر این دیدار افزایش بودجه اختصاص یافته از سوی کشورهای جهان برای این پناهندگان است تا دولت ایران و دیگر کشورهای میزبان همچون پاکستان از سوی جامعه جهانی کمک و یاری شده و در تحمل این بار سنگین با آنها شریک شوند.
تسنیم: به نظر شما چرا تلاش‌ها و اقدامات ایران از سوی جامعه جهانی به اندازه کافی شناخته نشده است؟
داناپالا: اگر در سرتاسر جهان به کشورهایی که میزبان تعداد زیادی از پناهندگان هستند نگاهی بیاندازید، متوجه می‌شوید که اکثرشان کشورهایی هستند که اصطلاحا به آنها «پناه‌گاه‌های اولیه» می‌گویند. این کشورها هنگام بحث بر سر پناهندگان معمولا نادیده انگاشته می‌شوند. برای مثال تانزانیا کشوری است که میزبان جمعیت بسیار بزرگی از پناهندگان است. پاکستان و ایران نیز کشورهایی هستند که میزبان جمعیت بزرگی از پناهندگان هستند. ترکیه، اردن و لبنان نیز از دیگر مناطقی هستند که چنین وضعیتی دارند. اما می‌بینیم که تبلیغات بسیاری درباره مسأله پناهندگان در اروپا می‌شود، اینکه اروپا چگونه مملو از پناهندگان شده است، اما واقعیت این است که بار اصلی پناهندگان بر دوش کشورهایی است که در همسایگی مناطقی که پناهندگان از آن فراری هستند، قرار دارند، و در واقع باید بر این کشورها تمرکز کرده و تلاش کرد تا به آنها کمک کرد، کشورهایی که بیشترین بار را بر دوش دارند.
تبلیغات بسیاری درباره مسأله پناهندگان در اروپا می‌شود، اینکه اروپا چگونه مملو از پناهندگان شده است، اما واقعیت این است که بار اصلی پناهندگان بر دوش کشورهایی است که در کنار مناطقی که پناهندگان از آن فراری هستند، قرار دارند
تسنیم: بزرگترین محدودیت یا مشکلی که در انجام مأموریت‌های خود با آن مواجه هستید، چه چیزی است؟
داناپالا: فکر می‌کنم که بزرگترین مشکل و مسأله برانگیختن علایق دیگران نسبت به وضعیت پناهندگان، چه در اینجا و یا هر نقطه دیگر از جهان است. وقتی از علایق سخن می‌گویم، بیش از هرچیزی منظورم بحث مالی است، مسأله‌ای که باعث پیشرفت و اجرای برنامه‌هایمان شده و در یافتن راه‌حل‌ها برای مسائل موجود به ما کمک می‌کند. اما علاوه بر آن، علایق سیاسی و اخلاقی نیز مطرح است. این سه حوزه برای موفقیت در این عرصه بسیار اهمیت دارند. درباره بحران طویل‌المدت پناهندگان افغانستانی که بیش از 30 سال به طول انجامیده است، حفظ این سطح از علایق کار بسیار دشواری است. به همین خاطر ضروری بود که کمیسر عالی سازمان ملل در امور پناهندگان به ایران بیایید و تمرکز رسانه‌ها بار دیگر به این موضوع جلب شود و در نتیجه در مرکز توجه جهانی قرار بگیرد.
تسنیم: طی دوران کاری‌تان در کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان، آیا تجربه بسیار خاصی را داشته‌اید که برایتان بسیار شیرین یا بسیار تلخ باشد؟
داناپالا: یک خاطره دارم که به طور خاص بسیار مثبت و خوب بود. این خاطره مربوط به دوران اولیه اشتغال به کارم در این نهاد بود، زمانی که 23 سال سن داشتم و تازه از دانشگاه دانش‌آموخته شده بودم و به کامبوج اعزام شده بودم. در آن زمان، (در کامبوج) پس از چندین دهه نزاع، در سال 1992 یا 1993 توافق صلحی با میانجی‌گری طرف‌های بین‌المللی به دست آمد و در پاریس منعقد شد. کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان به عنوان بخشی از توافق صلح مسئول پیگیری بازگشت داوطلبانه پناهندگان شد؛ تمامی پناهندگانی که در خارج از کشور به سر می‌بردند، که البته اکثر آنها در کمپ‌های پناهجویان در تایلند به سر می‌بردند. در آن زمان که یک کارمند تازه‌کار کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان بودم، شاهد پیوند دوباره یک دختر و مادرش بودم. این دو برای مدت 17 سال از یکدیگر جدا شده بودند. این جدایی در آشوب‌های دوران جنگ ایجاد شده بود، و دختر به یک کمپ پناهندگان اعزام شده بود اما مادرش در کامبوج باقی مانده بود. و مشاهده این پیوند دوباره، که دختر خودش صاحب فرزند شده بود و آنها را به مادرش معرفی می‌کرد، و مادربزرگ و نوه‌ها پیشتر هرگز همدیگر را ملاقات نکرده بودند، بسیار دلگرم کننده بود. این ماجرا که یکی از اولین تجاربم بود، مرا تشویق کرد تا در کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان باقی بمانم و در آن فعالیت داشته باشم.
اما درباره خاطرات دشوار باید بگویم که متأسفانه تعدادشان زیاد است. زیرا وقتی درباره کوچ اجباری در نقاط مختلف جهان سخن می‌گویید، شرایط شوک‌آوری هستند، من پناهندگان بسیاری را ملاقات کردم که به تازگی خانه و کاشانه خود را ترک کرده، از مرزها عبور کرده و وارد یک کشور میزبان شده‌اند. این خاطرات بسیار دشوار و شوک‌آور هستند و نمی‌توان به راحتی با آنها کنار آمد، اما مطمئنا به سختی آنچه که خود پناهندگان تجربه کرده‌اند، نیست.
خوشبین بودن لازمه کار در سازمان‌هایی همچون کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان است. اگر فرد خوشبینی نباشید، کار بسیار دشوار می‌شود. شما این ضرب‌المثل را شنیده‌اید که نیمی از لیوان پر است و یا نیمی از لیوان خالی است. من کسی هستم که نیمه پر لیوان را می‌بینم
تسنیم: آیا مسائل مرتبط با پناهندگان روی زندگی شخصی شما تأثیر داشته است؟ تا کنون پیش آمده است که احساس ناامیدی کنید یا اینکه امیدوار به حل مشکلات باشید؟ و وقتی احساس ناامیدی می‌کنید، برای آرام کردن احساس‌تان چه کاری می‌کنید؟
داناپالا: من اغلب می‌گویم که خوشبین بودن لازمه کار در سازمان‌هایی همچون کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان است. اگر فرد خوشبینی نباشید، کار بسیار دشوار می‌شود. شما این ضرب‌المثل را شنیده‌اید که نیمی از لیوان پر است و یا نیمی از لیوان خالی است. من کسی هستم که نیمه پر لیوان را می‌بینم. وقتی دچار چالش‌های بسیاری می‌شویم، به شخصه تلاش می‌کنم تا در وضعیت ساختارشکنی کنم، و یک گام روبه‌جلو بردارم، حتی زمانی که وضعیت بسیار دشوار و سنگین باشد. به این ترتیب با برداشتن حتی یک گام، اینگونه به نظر می‌آید که مشکل حل خواهد شد. وقتی به وضعیت پناهندگان نگاه می‌کنم می‌بینم که در شرایط بسیار دشواری به سر می‌برند و چالش‌های فراوانی پیش روی خود دارند، اما وقتی که برنامه پوشش بیمه خدمات درمانی، فرمان مقام معظم رهبری ایران و تأثیر این برنامه‌ها بر زندگی پناهندگان را در این کشور نگاه می‌کنم، شرایط مساعدتر و امیدوارکننده به نظر می‌رسد، زیرا شاهد آن هستید که تأثیر مثبتی داشته‌اند و این موضوع به شما انگیزه می‌دهد تا به کار خود ادامه دهید.