Miljoenen staatlozen zitten gevangen in een juridisch vacuüm en beschikken slechts over beperkte fundamentele rechten

Nationaliteit verwijst naar de juridische band tussen een staat en een individu. Staatloosheid verwijst dan naar de toestand waarbij een persoon door geen enkele staat als een van zijn staatsburgers wordt beschouwd. Hoewel staatlozen ook vluchtelingen kunnen zijn, betreft het twee afzonderlijke categorieën, die wel allebei tot de bevoegdheid van UNHCR behoren.

Staatloosheid heeft verschillende oorzaken: discriminatie van minderheidsgroepen in de nationaliteitswetgeving, het feit dat niet alle ingezetenen tot de staatsburgers werden gerekend op het ogenblik van de onafhankelijkheidsverklaring van een staat (opvolging van staat) en wetsconflicten tussen staten.

Staatloosheid is een complex probleem waarmee ongeveer 12 miljoenen mensen wereldwijd te maken hebben. Staatloosheid heeft bovendien een immense impact op het leven van die mensen. Het bezitten van een nationaliteit is immers van wezenlijk belang om volwaardig te kunnen deelnemen aan de samenleving en is een basisvoorwaarde voor het verkrijgen en kunnen uitoefenen van alle mensenrechten.

Hoewel ieder individu verondersteld wordt te beschikken over fundamentele mensenrechten, zijn sommige rechten, zoals het stemrecht, uitsluitend voorbehouden voor de staatsburgers van een land. Het meest zorgwekkend is dat in de praktijk tal van andere rechten van staatlozen worden geschonden. Zo kunnen ze vaak geen officiële identiteitspapieren krijgen, kunnen ze omwille van hun staatloosheid worden vastgehouden en krijgen ze geen toegang tot onderwijs, gezondheidszorg of de arbeidsmarkt.
Gezien de ernst van het probleem keurde de VN in 1954 het Verdrag betreffende de status van staatlozen goed.

Het probleem van staatloosheid kan echter worden vermeden dankzij een degelijke wetgeving en passende procedures inzake nationaliteit, plus een universele geboorteregistratie. UNHCR kreeg de opdracht met de overheden samen te werken om staatloosheid te voorkomen, om eventuele problemen op te lossen en de rechten van staatlozen te vrijwaren. Een eerste stap in de goede richting was de ratificatie en implementering van het Verdrag van 1961 tot beperking van de gevallen van staatloosheid door de staten.

Wat is staatloosheid?

We onderscheiden twee soorten staatloosheid: de iure en de facto. De iure staatlozen worden juridisch – dus volgens de wetten van een land – niet als staatsburgers beschouwd. In sommige gevallen bezit de betrokkene wel een officiële nationaliteit, maar is die nationaliteit niet effectief. Deze toestand wordt de facto staatloosheid genoemd. Een de facto staatloze zal dan in de praktijk niet alle rechten genieten waarover staatsburgers normaal beschikken, zoals het recht om naar het land terug te keren en er te verblijven. Het onderscheid tussen de iure en de facto staatloosheid is niet altijd even duidelijk. Miljoenen mensen in de wereld zitten in dit juridische vacuüm gevangen.

Staatloosheid is vaak het praktische gevolg van discriminatie en lacunes in de nationaliteitswetgeving.

Oorzaken van staatloosheid

De staten zijn verantwoordelijk voor het regelen en reglementeren van alles wat te maken heeft met nationaliteit en beslissen uiteindelijk zelf wie nu staatsburger is en wie niet. Voor het nemen van die beslissing gaan ze uit van de band die de persoon heeft met het land door geboorte, afkomst of verblijf. Alle staatlozen hebben een dergelijke band met een land, maar bezitten geen nationaliteit om juridische redenen of omwille van discriminatie.

Bij het uitroepen van hun onafhankelijkheid moeten nieuwe staten bepalen en precies beschrijven wie hun staatsburgers zijn. Vroeger werd bij het toetsen van de nationaliteitscriteria vaak uitgegaan van etniciteit, wat leidde tot de uitsluiting van een grote groep mensen. Latere wetgevingen steunden voor het bepalen van de nationaliteit vaak op overdracht. waarvan ouders hun staatloosheid als een soort van erfelijke ziekte overdragen. In sommige landen werd een soortgelijk uitsluitingsbeleid lang na hun onafhankelijkheid ingevoerd. In de praktijk is gelijkheid voor de wet geen garantie voor het volledig kunnen uitoefenen van nationaliteitsrechten wanneer de autoriteiten weigeren identiteitsdocumenten af te leveren aan burgers op basis van etniciteit, taal of godsdienst.

In heel wat landen hebben vrouwen niet dezelfde rechten op een nationaliteit als mannen. Wanneer vrouwen hun nationaliteit niet kunnen overdragen, lopen hun kinderen een groter risico om staatloos te worden dan wanneer ze de nationaliteit van hun vader niet wettelijk kunnen verwerven, of wanneer de vader geen nationaliteit voor zijn kind(eren) kan of wil aanvragen. Bovendien kan een vrouw in sommige landen haar nationaliteit niet aan haar buitenlandse man overdragen.

Een ander probleem heeft betrekking op de nationaliteitswetten aangenomen bij het ontstaan van een staat, of bij de overdracht van een grondgebied (opvolging van staat), die vaak een beperkt toepassingsveld hebben en strikte deadlines vastleggen. Bijgevolg vallen heel wat mensen buiten de wet, waardoor ze staatloos worden.

Ook tegenstrijdigheden bij de toepassing van twee of meer nationaliteitswetten kunnen aanleiding geven tot staatloosheid. Tegelijkertijd is in sommige landen het verlies of het afnemen van de nationaliteit wettelijk mogelijk, zelfs wanneer de betrokkene als gevolg daarvan staatloos wordt. Ook wanneer afstand doen van de oude nationaliteit als voorwaarde wordt gesteld voor het verwerven van een nieuwe nationaliteit, loert het gevaar van staatloosheid.

De geboorteakte is van doorslaggevend belang om iemands nationaliteit te kunnen bewijzen. Omdat ieder jaar miljoenen geboorten niet worden aangegeven, neemt ook het risico van staatloosheid toe.

Problemen ten gevolge van staatloosheid

Het is bijna ondenkbaar dat sommige mensen in een juridisch no man's land leven. De honderden miljoenen mensen die wel een nationaliteit hebben, staan maar zelden stil bij de dingen des levens waarbij nationaliteit wel degelijk een rol speelt.

Zonder staatsburgerschap kan een persoon uiteraard niet stemmen in het land waar hij of zij woont. Reizen naar een ander land is praktisch onmogelijk zonder paspoort of andere reisdocumenten. Om die reden worden sommige staatlozen overal als illegale immigranten beschouwd: ze worden langdurig of onbeperkt vastgehouden, of worden van het ene land naar het andere gestuurd.

Heel wat basisdiensten worden verstrekt op basis van nationaliteit. Om in aanmerking te komen voor onderwijs, gezondheidszorg, sociale zekerheid en een pensioen moet de betrokkene staatsburger zijn van het land waar hij of zij verblijft. Vaak hebben staatlozen niet het recht om in hun verblijfsland te werken. Bovendien is het voor personen zonder nationaliteit zo goed als onmogelijk om officieel te huwen of de geboorte van hun kind te laten registreren. Ze worden voortdurend blootgesteld aan misbruik van gezag. Heel wat staatlozen voelen zich gewoonweg vreemdelingen, verworpenen der aarde.

Discriminatie is niet alleen een oorzaak, maar ook een gevolg van staatloosheid. De marginalisering van hele bevolkingsgroepen leidt tot wanhoop en frustratie. De spanningen lopen op en monden uit in maatschappelijke onrust, conflicten, gedwongen verhuizingen en regionale instabiliteit. Om de verregaande gevolgen van staatloosheid tegen te gaan voor de betrokkenen zelf en voor de samenleving besliste de internationale gemeenschap dat elkeen recht heeft op een nationaliteit. Maar dat is nog lang geen realiteit.

Hoe helpt UNHCR staatlozen?

Via een reeks resoluties, vanaf 1994 aangenomen, vertrouwde de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties de opdracht om staatloosheid wereldwijd te voorkomen en terug te dringen en om de rechten van staatlozen te beschermen, officieel toe aan UNHCR. Twintig jaar eerder had de Vergadering al aan UNHCR gevraagd om bijstand te verlenen aan personen op grond van het VN-verdrag van 1961 tot beperking van staatloosheid.

Het uitvoerend comité van UNHCR verstrekte richtlijnen met betrekking tot  de manier waarop deze opdracht praktisch moet worden uitgevoerd in zijn conclusie betreffende de identificatie, preventie en beperking van staatloosheid en de bescherming van staatlozen (Conclusion on Identification, Prevention and Reduction of Statelessness and Protection of Stateless Persons), verschenen in 2006. In deze tekst wordt het agentschap verzocht zijn samenwerking met overheden, andere VN-organisaties en het middenveld te versterken om het probleem van staatloosheid gericht aan te pakken. De werkzaamheden van UNHCR in dit domein worden gebundeld in vier categorieën.

Identificatie: informatie verzamelen over het aantal gevallen van staatloosheid, hun omvang, oorzaken en gevolgen.

Preventie: de oorzaken van staatloosheid tegengaan en de toetreding tot het Verdrag van 1961 tot beperking van staatloosheid aanmoedigen.
Beperking: wetswijzigingen en betere procedures ondersteunen zodat staatlozen een nationaliteit kunnen verwerven en staatlozen helpen om deze nieuwe mogelijkheden te benutten.

Bescherming: tussenkomen om staatlozen te helpen hun rechten uit te oefenen en de toetreding tot het Verdrag van 1954 betreffende de status van staatlozen aanmoedigen.