Εισαγωγικές παρατηρήσεις

·Οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών (μικτά μεταναστευτικά ρεύματα – πρόσφυγες και οικονομικοί μετανάστες) φαινόμενο της εποχής. Λόγοι: διώξεις και παραβιάσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων, πολεμικές συρράξεις, φτώχεια και υπανάπτυξη, φυσικές και περιβαλλοντικές καταστροφές.

·Η ανάγκη χάραξης μεταναστευτικής πολιτικής σε βάθος χρόνου αποτελεί σύνθετο πρόβλημα. Στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά σε εθνικό επίπεδο. Γενικά, οι πολιτικές στοχεύουν στην ενθάρρυνση της νόμιμης μετανάστευσης (ανάλογα με τις ανάγκες της αγοράς) και έλεγχο-περιορισμό της «παράνομης»-παράτυπης. Οι επιστροφές στις χώρες προέλευσης των «ανεπιθύμητων», ακόμη και όταν δεν προσκρούουν σε απαγορεύσεις-περιορισμούς που υπαγορεύει το Διεθνές Δίκαιο, συχνά δεν είναι εφικτές. Η γκετοποίηση και περιθωριοποίηση εγκυμονεί κινδύνους και τροφοδοτεί κοινωνικές εντάσεις στις χώρες υποδοχής. Τα μέτρα ένταξης και γενικότερης κοινωνικής πολιτικής είναι το ίδιο απαραίτητα για τη διατήρηση κλίματος ασφάλειας και κοινωνικής συνοχής, όσο αυτά της πάταξης της εγκληματικότητας που σχετίζεται με τα κυκλώματα διακίνησης και εκμετάλλευσης.

·Ελλάδα – κύρια πύλη εισόδου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αντιμετωπίζει τεράστιες πιέσεις από μικτά μεταναστευτικά ρεύματα που εισέρχονται χωρίς νόμιμες διατυπώσεις. Αντικειμενική αδυναμία αποτελεσματικής φρούρησης των συνόρων, περιορισμένες δυνατότητες επιστροφών στις χώρες προέλευσης, απουσία προγραμμάτων εθελοντικού επαναπατρισμού, χώρα-τράνσιτ στο δρόμο για την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη για χιλιάδες αλλοδαπούς που παραμένουν εγκλωβισμένοι. Παράλληλα, αποτυχημένο σύστημα διαχείρισης και προστασίας των προσφύγων και άλλων ατόμων που χρήζουν διεθνούς προστασίας με βάση το Διεθνές Δίκαιο.

·Ευρωπαϊκή Ένωση – χωρίς μηχανισμούς αλληλεγγύης και αποτελεσματικής στήριξης των χωρών που αποτελούν εξωτερικά της σύνορα και δέχονται τον κύριο όγκο των μεταναστευτικών ρευμάτων, χωρίς ισομερή κατανομή του «βάρους» και των ευθυνών, αντίθετα με μηχανισμούς επιστροφών στη χώρα πρώτης διέλευσης-εισόδου (Κανονισμός Δουβλίνου).  Ανάγκη για μια διαφορετική Ευρωπαϊκή πολιτική, συμπεριλαμβανομένης της δυνατότητας «καταμερισμού» των δικαιούχων διεθνούς προστασίας μεταξύ των κρατών-μελών της, όταν η χώρα πρώτης υποδοχής δεν είναι πρακτικά σε θέση να τους διαχειριστεί (πχ, μετεγκατάσταση προσφύγων αφού τους χορηγηθεί άσυλο, αιτούντες άσυλο όταν ο αριθμός των αιτημάτων ξεπερνά τις δυνατότητες του συστήματος, ασυνόδευτα παιδιά). Προϋπόθεση: η χώρα πρώτης υποδοχής να πληροί πλήρως τις διεθνείς υποχρεώσεις της αναφορικά με το άσυλο και την προσφυγική προστασία (δεν είναι η περίπτωση της Ελλάδας σήμερα!)

·Ελλάδα - η συνήθης πρακτική σήμερα, απέναντι στην παράτυπη μετανάστευση: αδιάκριτη έκδοση αποφάσεων απέλασης λόγω «μη νόμιμης» εισόδου, αδιάκριτη κράτηση ενόψει απέλασης, απελευθέρωση με βάση το ανέφικτο της απέλασης ή το αδιαχώρητο των κέντρων κράτησης (με εντολή εγκατάλειψης της χώρας εντός μηνός), κατάληξη στην Αθήνα ή τα σημεία εξόδου με πρόθεση μετάβασης σε άλλη χώρα της ΕΕ (Ελλάδα=χώρα τράνσιτ), απαγόρευση εξόδου από τη χώρα βάσει της Ευρωπαϊκής νομοθεσίας, αλλά και πρακτική αδυναμία επιστροφών-απελάσεων. Επακόλουθο: ο εγκλωβισμός στη χώρα, χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα (ακόμα και για δικαιούχους διεθνούς προστασίας που δεν μπαίνουν στη διαδικασία ασύλου, με συνεπακόλουθο κίνδυνο απελάσεων που μπορεί να συνιστούν επαναπροωθήσεις). Ο εγκλωβισμός, με τη σειρά του, συνεπάγεται ανθρωπιστικές κρίσεις (βλέπε Πάτρα, Ηγουμενίτσα, συνοικίες Αθήνας), εντείνει τα φαινόμενα περιθωριοποίησης των «χωρίς χαρτιά» και εκμετάλλευσής τους από τα κυκλώματα, επιβαρύνει με στρατιές αστέγων και ανέργων περιοχές των αστικών κέντρων με μεγάλη συγκέντρωση αλλοδαπών, ενώ αποτελεί πρόσφορο έδαφος για δημιουργία κλίματος ξενοφοβίας, καλλιέργεια «πολιτικής ατζέντας» ακροδεξιών κύκλων με μοναδικό συστατικό την αντιπαράθεση «Έλληνες-ξένοι», και έξαρση φαινομένων ρατσιστικής βίας.

·Ελλάδα – «απαντήσεις και προοπτικές»:  Σύστημα ασύλου, προσφυγική προστασία, συνθήκες κράτησης, που να ανταποκρίνονται πλήρως στους διεθνείς κανόνες και τα ανθρώπινα δικαιώματα = ενίσχυση της διαπραγματευτικής θέσης της χώρας σε επίπεδο ΕΕ. Διπλωματική-πολιτική ατζέντα για αναθεώριση Κανονισμού Δουβλίνου, θέσπιση μηχανισμών αλληλεγγύης και κατανομής του «βάρους», συμφωνίες Επανεισδοχής ΕΕ με χώρες προέλευσης. Προγράμματα εθελοντικού επαναπατρισμού. Αναγκαστικές επιστροφές μετά από εγγυήσεις που να αποκλείουν «επαναπροώθηση» (ατόμων που χρήζουν διεθνούς προστασίας) – προϋπόθεση πάλι η λειτουργία δίκαιης και αποτελεσματικής διαδικασίας ασύλου.

Ζητήματα  που ενδιαφέρουν κατεξοχήν την Ύπατη Αρμοστεία

·Θεσμικός ρόλος ΥΑ: η προστασία των προσφύγων. Στην Ευρώπη, μέσω παρακολούθησης νομοθεσίας και πρακτικών, επισήμανσης αδυναμιών και δυσλειτουργιών, υποβολής προτάσεων προς βελτίωση σύμφωνα με τους διεθνείς κανόνες. Εποικοδομητική κριτική και στήριξη θετικών μέτρων και πρωτοβουλιών.

·Οι παρατηρήσεις και επισημάνσεις των προβλημάτων, προϊόν επισταμένης παρακολούθησης νομοθεσίας και διοικητικής πρακτικής (επισκέψεις στα σημεία εισόδου και τα κέντρα κράτησης, παρακολούθηση των διαδικασιών ασύλου, συνεργασία-συναντήσεις με Αρχές, πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, θεσμούς και φορείς που δραστηριοποιούνται στο πεδίο αρμοδιότητας της προσφυγικής προστασίας και αρωγής).

(α) Διαδικασία Ασύλου

* Το δικαίωμα στο άσυλο αποτελεί θεμελιώδη αρχή της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η εξασφάλισή του και η προστασία των προσφύγων, δεν είναι ανθρωπιστική ή φιλανθρωπική «παραχώρηση» της χώρας υποδοχής, αλλά νομική και διεθνής της υποχρέωση, που απορρέει από τη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων, την Ευρωπαϊκή και την εθνική νομοθεσία.

* Τα σημερινά αδιέξοδα του συστήματος ασύλου είναι γνωστά, αποτέλεσμα χρόνιων συστημικών προβλημάτων και δυσλειτουργιών: διαδικασίες χρονοβόρες, χωρίς τήρηση των προβλεπόμενων διαδικαστικών εγγυήσεων, αποφάσεις απορριπτικές χωρίς επαρκή αιτιολόγηση, προβλήματα στην ενημέρωση και τη διερμηνεία, δυσκολίες πρόσβασης για καταγραφή των αιτημάτων, τα χαμηλότερα ποσοστά χορήγησης διεθνούς προστασίας στην Ευρώπη.  Έχουν αποτελέσει αντικείμενο έντονης κριτικής διεθνών και εθνικών οργανισμών και οργανώσεων, της ίδιας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ενώ οδήγησαν πέρσυ την Υ.Α. να αποσυρθεί από τις σχετικές διαδικασίες.

Παραδείγματα:

-Αποτρεπτικό για τους πραγματικούς δικαιούχους διεθνούς προστασίας, που δεν εμπιστεύονται το σύστημα – Πόλος έλξης για αμιγώς οικονομικούς μετανάστες, που προσβλέπουν στη βραδύτητα της διαδικασίας ως ένα τρόπο να νομιμοποιήσουν προσωρινά τη διαμονή τους, ελλείψει εναλλακτικών διεξόδων. Π.χ. το 2009, 23,33% των αιτημάτων από Πακιστανούς, 13,62% από Γεωργιανούς, 11,36% από Μπαγκλαντεσιανούς, 9,48% από Αφγανούς, 5,56%  από Ιρακινούς. Τους 10 πρώτους μήνες του 2010, οι Πακιστανοί παραμένουν στην 1η θέση (26,17%) και ακολουθούν Γεωργιανοί (11,53%), Μπαγκλαντεσιανοί (9,50%), Αλβανοί, Αφγανοί (5,25%), Κινέζοι, Νιγηριανοί, Σενεγαλέζοι, Ινδοί και Ιρακινοί (μόλις 3,37%, στη 10η θέση).

-Προβλήματα στην πρόσβαση: ουρές στην Π. Ράλλη με αδυναμία καταγραφής των αιτημάτων ασύλου, έλλειψη διερμηνείας και σωστής ενημέρωσης στα κέντρα κράτησης και τις αστυνομικές δ/νσεις, ιδίως στα σημεία εισόδου.

-Χρονοβόρες διαδικασίες (ραντεβού για συνεντεύξεις των λίγων «τυχερών» μετά από μήνες, αναβολές συνεντεύξεων λόγω έλλειψης διερμηνείας, καθυστερήσεις στην έκδοση αποφάσεων για χρόνια), και επακόλουθο backlog: πάνω από 47.000 συσσωρευμένα (εκκρεμή) αιτήματα σε β΄βαθμό, άλλα 5.300 σε α΄βαθμό.

-Διαδικασίες με ελλιπείς εγγυήσεις: αστυνομικές δ/νσεις χωρίς επαρκείς γνώσεις, χρόνο, διάθεση και προσωπικό - κακές συνεντεύξεις και έλλειψη αιτιολόγησης αποφάσεων, ιδίως σε α΄βαθμό.

-Χαμηλά ποσοστά χορήγησης καθεστώτος: το 2009, 0,04% προσφυγικό και 0,06 επικουρικής προστασίας/ανθρωπιστικό σε α΄βαθμό – 2,87% προσφυγικό και 1,26% επικουρικής προστασίας/ανθρωπιστικό σε β΄βαθμό. Το 2010, μέχρι 8 Οκτωβρίου, 0,26% προσφυγικό και 0,32% επικουρικό σε α΄ βαθμό – για το β΄ βαθμό τα πράγματα είναι διαφορετικά, γιατί ενεργοποιήθηκε ad hoc Επιτροπή Προσφυγών για να αντιμετωπίσει την κρίση με τους Ιρανούς που κατέφυγαν σε απεργία πείνας.

-Περιορισμένη πρόσβαση σε δομές υποδοχής και κοινωνικής στήριξης για αιτούντες άσυλο που δεν διαθέτουν ίδια μέσα συντήρησης (destitute asylum seekers) καθώς και για ασυνόδευτα ανήλικα και άλλες ευάλωτες ομάδες. Βλ. χωρητικότητα των κέντρων φιλοξενίας για αιτούντες άσυλο και ανήλικα, 800-900 θέσεις, τη στιγμή που τα (νέα) αιτήματα ασύλου το 2009 ήταν σχεδόν 16.000. 

* Η ανάγκη ριζικής αναμόρφωσης του συστήματος, κατά την Υ.Α., έχει διττό στόχο: (α) μέσα από μια δίκαιη και αποτελεσματική διαδικασία, να λαμβάνουν προσφυγικό καθεστώς ή άλλης μορφής διεθνή προστασία, όσοι το δικαιούνται, σε σύντομο χρονικό διάστημα και (β) όσοι δεν το δικαιούνται, να αποθαρρύνονται από το να προστρέχουν στο άσυλο ως τρόπο προσωρινής νομιμοποίησης της παραμονής τους στη χώρα.  Γι’ αυτούς, εφόσον και για όσο χρόνο η απέλασή τους/απομάκρυνση από τη χώρα είναι ανέφικτη, θα πρέπει να βρεθούν άλλες λύσεις/διέξοδοι, – πράγμα που αντιμετωπίζει ο νέος Νόμος, με το καθεστώς αναβολής της απομάκρυνσης και δικαιώματος προσωρινής διαμονής.

* Η  Ύπατη Αρμοστεία χαιρετίζει με ιδιαίτερη ικανοποίηση την ίδρυση μίας Υπηρεσίας Ασύλου με πολιτικό προσωπικό η οποία θα αναλάβει την εξέταση και απόφαση επί των αιτημάτων διεθνούς προστασίας, χωρίς τη συμμετοχή της αστυνομίας, κατά τα  πρότυπα όλων των άλλων Κρατών Μελών της ΕΕ. Το αίτημα αυτό ήταν πάγιο αίτημα του Οργανισμού μας, καθόσον (α) το άσυλο πρέπει να αντιμετωπίζεται πρωτίστως ως ζήτημα προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και όχι ως θέμα ασφάλειας και δημόσιας τάξης και (β) η ενασχόληση με τη διαδικασία ασύλου απαιτεί  εξειδικευμένες γνώσεις, αποκλειστική και πλήρη ενασχόληση, που δεν συνάδουν με τα αστυνομικά καθήκοντα. 

* Αυτό που είναι κρίσιμο και θα πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα για την επιτυχή έκβαση του εγχειρήματος, είναι η στελέχωση της νέας Υπηρεσίας με επαρκές και κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό (συμπεριλαμβανομένου ειδικού επιστημονικού προσωπικού) για να μη καταλήξει σε μια νωθρή και δυσλειτουργική δημόσια υπηρεσία. Και βέβαια, η εξασφάλιση ύπαρξης διερμηνέων σε όλα τα στάδια της διαδικασίας, από την παραλαβή και εξέταση των αιτημάτων μέχρι την κοινοποίηση της απόφασης, για όλες τις γλώσσες που απαιτούνται.

* Μέχρι την έναρξη λειτουργίας της νέας υπηρεσίας ασύλου, ισχύει το Μεταβατικό Στάδιο, όπως αυτό ρυθμίζεται από το Π.Δ. 114/2010 που υιοθετήθηκε πρόσφατα. Συνοπτικά, αυτό προβλέπει:

1.Διαδικασία εξέτασης σε Πρώτο Βαθμό, που διενεργείται από 14 Υπηρεσίες της ΕΛ.ΑΣ σε 13 Περιφέρειες της χώρας (παραλαβή-καταγραφή των αιτημάτων και συνέντευξη-εξέταση-εισήγηση περί απόφασης). Η απόφαση λαμβάνεται από το ΓΓ Δημόσιας Τάξης του Υπ. Προστασίας του Πολίτη, πλην των περιπτώσεων των προδήλως αβάσιμων ή απαράδεκτων αιτήσεων, όπου αποφασίζει ο οικείος Αστυνομικός Δ/ντής. Τίθεται χρονικό όριο έκδοσης απόφασης 3 μήνες με την ταχύρρυθμη και 6 μήνες με την κανονική διαδικασία.

2.Διαδικασία εξέτασης σε Δεύτερο Βαθμό (Προσφυγή), που διενεργείται από τριμελή Επιτροπή Προσφυγών (1 υπάλληλος του Υπ. Εσωτερικών ή Δικαιοσύνης, 1 εκπρόσωπος της ΥΑ, 1 νομικός που επιλέγεται από τον Υπουργό Προ.Πο. από κατάλογο που καταρτίζει η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου), η οποία έχει αποφασιστική αρμοδιότητα.

3.Ειδικές Επιτροπές Προσφυγών για τα συσσωρευμένα εκκρεμή αιτήματα (backlog), με την ίδια ως άνω σύνθεση και αποφασιστική αρμοδιότητα.

 
*Κρίσιμα ζητήματα προς επίλυση κατά το Μεταβατικό Στάδιο: (α) η παραλαβή και καταγραφή όσο το δυνατό περισσότερων αιτημάτων ασύλου (ιδίως στη Δ/νση Αλλοδαπών Αττικής – Π. Ράλλη) σε συνδυασμό-συντονισμό με την ταχεία διενέργεια συνεντεύξεων, έτσι ώστε να μη δημιουργείται συσσώρευση εκκρεμών αιτήσεων και οι αποφάσεις να εκδίδονται σε σύντομο χρονικό διάστημα και (β) η εκκαθάριση των εκκρεμών αιτημάτων σε δεύτερο βαθμό (backlog). Προϋποθέσεις: επαρκής αριθμός διερμηνέων σε όλες τις απαιτούμενες γλώσσες, ενίσχυση σε προσωπικό των αστυνομικών δ/νσεων (ιδίως στην Π. Ράλλη), εκπαίδευση του απασχολούμενου προσωπικού.

*Από την επιτυχή ή μη λειτουργία του Μεταβατικού Σταδίου θα εξαρτηθεί εάν η νέα Υπηρεσία Ασύλου θα εκκινήσει σε υγιή βάση ή αντίθετα κληρονομώντας βάρη και αδιέξοδα του παρελθόντος.

* Η ενεργής εμπλοκή και συμμετοχή της Υ.Α. στη διαδικασία συνίσταται:

1.Κατά το Μεταβατικό Στάδιο, δικαίωμα ενεργούς συμμετοχής στις συνεντεύξεις πρώτου βαθμού και γνωμοδότησης. Η αποφαινόμενη αρχή πρέπει να αιτιολογεί ειδικώς την απορριπτική της απόφαση που διαφοροποιείται της γνωμοδότησης της Υ.Α.

2.Τόσο κατά το Μεταβατικό Στάδιο όσο και σε αυτό της νέας Υπηρεσίας Ασύλου, συμμετοχή της Υ.Α. με 1 εκπρόσωπό της στις τριμελείς Επιτροπές Προσφυγών (τόσο για τις νέες προσφυγές, όσο και για τις Επιτροπές του backlog μέχρις ότου αυτό εκκαθαριστεί πλήρως).

·Συμπερασματικά, με μια δίκαιη, ταχεία και αποτελεσματική διαδικασία ασύλου επιτυχγάνεται τριπλός στόχος (Ωφέλη):

1.Η Ελλάδα συμμορφούται με τους διεθνείς κανόνες, κλείνει μια χρόνια πληγή που την εξέθετε διεθνώς, και ενισχύει τη διαπραγματευτική της θέση ώστε να διεκδικήσει μια δικαιότερη Ευρωπαϊκή πολιτική, στη βάση της αλληλεγγύης, της κατανομής βαρών και ευθυνών, και της ουσιαστικής στήριξής της ως βασικής πύλης εισόδου προσφύγων και μεταναστών στην ΕΕ (συμπεριλαμβανομένης και της αναθεώρησης του Κανονισμού Δουβλίνου).

2.Με την απόδοση ασύλου σε όσους το δικαιούνται και τη χορήγηση ταξιδιωτικών εγγράφων διευκολύνεται η μετάβαση μεγάλου αριθμού αναγνωρισμένων προσφύγων σε άλλες χώρες της ΕΕ (και, σε συνδυασμό με την Οδηγία για τους επί μακρόν διαμένοντες ή άλλες ευρωπαϊκές διατάξεις – πχ οικογενειακής συνένωσης, η δυνατότητα μετεγκατάστασής τους), πράγμα που συμβάλλει στον «απεγκλωβισμό» τους, με ευεργετικές επιδράσεις και για την ελληνική κοινωνία. Επίσης δημιουργούνται οι βάσεις για ένταξη στην ελληνική κοινωνία όσων αναγνωρισμένων προσφύγων επιλέξουν την Ελλάδα ως τόπο διαμονής τους.

3.Για τους απορριφθέντες αιτούντες άσυλο, μετά από μια δίκαιη διαδικασία με όλες τις απαραίτητες διαδικαστικές εγγυήσεις, αίρονται οι όποιες επιφυλάξεις από πλευράς διεθνούς δικαίου όσον αφορά την επιστροφή τους στις χώρες προέλευσης (αναγκαστικές επιστροφές-επανεισδοχές-απελάσεις), τουλάχιστον όσον αφορά το θέμα της προσφυγικής προστασίας (με την επιφύλαξη τήρησης άλλων διεθνών κανόνων –πχ  Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου του Συμβούλιου της Ευρώπης).

(β) Σύνορα – Είσοδος και Υποδοχή παράτυπα εισερχομένων αλλοδαπών

·Αρκεί μια επίσκεψη στον Έβρο, για να διαπιστώσει κανείς (α) τα αδιέξοδα και την αναποτελεσματικότητα της τρέχουσα πολιτικής «υποδοχής» (κατ’ ευφημισμό) των εισερχομένων στη χώρα χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα  και (β) τις σοβαρές ελλείψεις και προβλήματα, ιδιαίτερα αναφορικά με τις συνθήκες κράτησης, που εκθέτουν τη χώρα διεθνώς.  Η κατάσταση είναι κυριολεκτικά τραγική, και από πλευράς αδυναμίας του Κράτους να διαχειριστεί ένα τεράστιο όγκο ανθρώπων που καταφθάνουν στην Ελληνική επικράτεια, και από πλευράς ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

·Το 2009, το 75% των συλλήψεων στην ΕΕ για «παράτυπη είσοδο» έγιναν στην Ελλάδα (50% το 2008). Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, 126.145 συλληφθέντες το 2009 για «παράνομη είσοδο και διαμονή» (146.337 το 2008). Τους 6 πρώτους μήνες του 2010, ο αντίστοιχος αριθμός αντιστοιχεί στο 90% των συλλήψεων για παράτυπη είσοδο στην ΕΕ (45.000). Είναι εμφανές ότι η Ελλάδα αποτελεί πλέον την κύρια πύλη εισόδου μικτών μεταναστευτικών ρευμάτων στην ΕΕ.

·Ο μεγαλύτερος σήμερα αριθμός συλληφθέντων για παράτυπη είσοδο παρατηρείται στα Ελληνοτουρκικά χερσαία σύνορα (Έβρος), έχοντας ξεπεράσει τα Ελληνο-Αλβανικά που ήταν πρώτα σε συλλήψεις στο παρελθόν. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την ΥΑ, γιατί από τον Έβρο περνά η μεγάλη μάζα και αυτών που είναι, πολύ πιθανά, δικαιούχοι διεθνούς προστασίας: Αφγανοί, Ιρακινοί, Σομαλοί, Ιρανοί, Παλαιστίνιοι κα. Μέχρι 24 Νοεμβρίου του 2010, οι συλλήψεις για παράτυπη είσοδο από τα Ελληνο-Τουρκικά χερσαία σύνορα (Έβρος) ανέρχονταν σε 44.000 (34.500 στην περιοχή της Ορεστιάδας και 9.500 στην περιοχή της Αλεξανδρούπολης), σημειώνοντας αύξηση 433% σε σχέση με την αντίστοιχη περίοδο του 2009.

·Αναστροφή της σχέσης χερσαίων (Έβρος) και  θαλάσσιων (νησιά) Ελληνο-Τουρκικών συνόρων. Ενώ το 2009 κατέφθαναν από τα Τουρκικά παράλια στα Ελληνικά νησιά (του ΒΑ Αιγαίου και των Δωδεκανήσων) 7 στους 10 και μόνο 3 πέρναγαν από τον Έβρο, το 2010 οι 9 στους 10 που εισέρχονταν από την Τουρκία διέρχονανταν από τον Έβρο. Οι λόγοι είναι διάφοροι και έχουν να κάνουν με το ότι το πέρασμα μέσω χερσαίων συνόρων έγινε ευκολώτερο και φτηνότερο (βλέπε: δράση Φρόντεξ στα νησιά, αυστηρότερη φρούρηση Τουρκικών παραλίων για τουριστικούς λόγους, φτηνότερες πτήσεις τσάρτερ από Β. Αφρική στο Ισταμπούλ και από εκεί η Αδριανούπολη-Εντιρνέ μόνο 2 ώρες και μετά 10 περπάτημα τα σύνορα, αποναρκοθέτηση, ίσως άνοιγμα περάσματος προς βορρά, κα.)

·Αποτέλεσμα: Ανθρωπιστική κρίση σήμερα στον Έβρο: αδυναμία διαχείρισης τεράστιου κύματος (από αστυνομία, νοσοκομεία κλπ.), υπερ-συνωστισμός στα κέντρα κράτησης, τραγικές συνθήκες στο Φυλάκιο και τα κέντρα συνοριακής φύλαξης.

-Η κατάσταση στα σύνορα του Έβρού όπως και σε όλα τα σημεία εισόδου παραμένει προβληματική εν γένει και συνεπάγεται κινδύνους για τους πρόσφυγες:  Απουσία δομών πρώτης υποδοχής για παροχή βασικών υπηρεσιών πρώτης ανάγκης (ιατρικών, ανθρωπιστικής και κοινωνικής φροντίδας κλπ), για ταυτοποίηση και διάγνωση του προφίλ και των αναγκών των νεο-εισερχομένων, για εντοπισμό ατόμων που χρήζουν διεθνούς προστασίας ή άλλης λόγω του ευάλωτου (θύματα τράφικινγ, βασανιστηρίων, ανήλικα κλπ.) Απουσία διερμηνείας, νομικής συνδρομής, κοινωνικής στήριξης, πληροφόρησης για το καθεστώς και τα δικαιώματα/υποχρεώσεις των νεο-αφιχθέντων. Ουσιαστικά, παντελής αδυναμία επικοινωνίας των αρχών με τους νεο-αφιχθέντες, και των ίδιων με τον έξω κόσμο.

-Παρότι το Πρωτόκολλο Επανεισδοχής με την Τουρκία δεν εφαρμόζεται εκτεταμένα (το διάστημα 2004-2009 η Ελλάδα ζήτησε την επανεισδοχή 58.731 ατόμων, η Τουρκική πλευρά έκανε δεκτά αιτήματα για 6.488, τελικά επαναπροωθήθηκαν 1.334 άτομα μόνο), υπάρχει κίνδυνος να επιστραφούν και άτομα που χρήζουν διεθνούς προστασίας και των οποίων το προφίλ και οι ανάγκες δεν διαγνώσθηκαν επαρκώς ή καθόλου (και εξαιτίας ελλειματικής ενημέρωσης δεν ζήτησαν άσυλο, αν και το δικαιούνταν).

-Αποθάρρυνση για είσοδο στη διαδικασία ασύλου: όχι μόνο λόγω επίγνωσης του προβληματικού συστήματος ασύλου, αλλά και εξαιτίας παρετατεμένης κράτησης σε άθλιες συνθήκες μέχρις ότου ολοκληρωθεί η εξέταση των αιτημάτων ασύλου, καθώς και λόγω απουσίας νομικής συνδρομής στα σύνορα.

-Συνθήκες διοικητικής κράτησης: μη ανταποκρινόμενες στις ελάχιστες προδιαγραφές κράτησης και ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

- Frontex και ανάπτυξη Rabits (από 2 Νοεμβρίου 2010): Αποτρεπτικός ρόλος για κύματα εισροών (βλ. μείωση εισροής περίπου 40% το Νοέμβριο-Δεκέμβριο σε σχέση με Σεπτέμβριο-Οκτώβριο, λόγω αυξημένης ικανότητας εντοπισμού αλλά και ανακριτικής διαδικασίας από τους αξιωματούχους της Frontex (λεπτομερής ανάκριση για κυκλώματα, είσοδος δακτυλικών αποτυπωμάτων στη Eurodac, αλλαγές στην εθνικότητα κα.) Σοβαρές ενστάσεις για το ρόλο της στο screening (διαπίστωση εθνικότητας και ηλικίας, που μπορεί να έχουν καθοριστική επίδραση στη μετέπειτα μεταχείριση των αλλοδαπών, ως προς την κράτηση, επιστροφή/απέλαση): (α) θα έπρεπε να είναι υποβοηθητικός αυτού των εθνικών αρχών, όμως καταντά αποφασιστικός και (β) δεν υπάρχει πλαίσιο διαδικαστικών εγγυήσεων, ώστε ο ενδιαφερόμενος να μπορεί να αμφισβητήσει και αντικρούσει τα συμπεράσματα του screening.

·Συμπερασματικά: Σήμερα, με την Ελλάδα να αποτελεί την κύρια πύλη εισόδου στην ΕΕ για μετανάστες και πρόσφυγες (χωρίς μηχανισμούς ουσιαστικής αλληλεγγύης και καταμερισμού ευθυνών μεταξύ κρατών μελών της ΕΕ), εκατοντάδες άτομα  στοιβάζονται  σε άθλιες συνθήκες στα κέντρα διοικητικής κράτησης, χωρίς καμία διάκριση, σε συνθήκες που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ενόψει μιας απέλασης/ επανεισδοχής  που, κατά κανόνα, δεν είναι εφικτή, για να αφεθούν ελεύθεροι με μια διαταγή να εγκαταλείψουν τη χώρα και, στην πραγματικότητα, να αναζητήσουν καταφύγιο στην Αθήνα ή την Πάτρα και την Ηγουμενίτσα, από όπου ελπίζουν να καταφέρουν να φύγουν για άλλους προορισμούς.  Στη διάρκεια της παραμονής τους στα σύνορα, δεν τυγχάνουν καμιάς ουσιαστικής βοήθειας (διερμηνείας, ενημέρωσης, νομικής συνδρομής), δεν γίνεται εξακρίβωση του προφίλ και των αναγκών τους, δεν εντοπίζονται οι ευάλωτες ομάδες και τα άτομα που ενδεχομένως έχουν ανάγκη διεθνούς προστασίας.

· Η δημιουργία της Υπηρεσίας και των Κέντρων Πρώτης Υποδοχής, βάσει του νεοψηφισθέντος Νόμου, θέτει τις βάσεις για μια διαφορετική προσέγγιση στο ζήτημα της αντιμετώπισης των νεο-εισερχομένων αλλοδαπών (μεταξύ των οποίων και προσφύγων), που φθάνουν στη χώρα χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα. Δεν  λύνει, φυσικά, από μόνο του, το ζήτημα της πίεσης που δημιουργείται λόγω των ροών.  Επιχειρεί όμως να αντιστρέψει τη λογική της αδιάκριτης, μακροχρόνιας και αναποτελεσματικής κράτησης σε κάκιστες συνθήκες, με αυτή της λειτουργίας μηχανισμών εξακρίβωσης «προφίλ» και αναγκών, ολιγοήμερης στέρησης της ελευθερίας για τη διενέργεια και μόνο αυτών των λειτουργιών, και παραπομπή των νεο-εισερχομένων σε περαιτέρω διαδικασίες, ανάλογα με την κατάσταση ή τις ανάγκες της κάθε ομάδας (διαφορετική μεταχείριση για τους αιτούντες άσυλο, τα ασυνόδευτα παιδιά, τα θύματα βασανιστηρίων ή εμπορίας προσώπων, και διαφορετική για αυτούς που πρόκειται να κρατηθούν ενόψει απέλασης).

* Για την ΥΑ ιδιαίτερη σημασία έχει ο εντοπισμός των προσώπων που χρήζουν διεθνούς προστασίας ή ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες προκειμένου να τύχον της αναγκαίας μεταχείρισης και προστασίας. Επίσης, η οργάνωση του συστήματος αποτελεσματικών παραπομπών που θα διενεργούνται σε συνέχεια της εξόδου των νεοεισερχομένων από τα Κέντρα Πρώτης Υποδοχής. Χωρίς αποτελεσματικό σύστημα παραπομπών, ανάλογα με την περαιτέρω μεταχείρηση της κάθε ομάδας (φιλοξενία σε δομές στήριξης ή κράτηση ενόψει απέλασης), η διαδικασία διαπίστωσης προφίλ και αναγκών θα είναι, ουσιαστικά, άνευ σημασίας.  
* Κρίσιμο ζήτημα είναι οι λειτουργίες που θα λαμβάνουν χώρα στα ΚΕΠΥ, και όχι απλά η δημιουργία των αντίστοιχων χώρων (π.χ. δεν αρκεί τα σημερινά κέντρα κράτησης να μετονομαστούν σε «κέντρα πρώτης υποδοχής» ή να δημιουργηθούν νέοι χώροι, χωρίς πρόβλεψη των αναγκαίων υποστηρικτικών υπηρεσιών). Σημαντική είναι η ενίσχυση των προβλεπομένων δομών και διαδικασιών με εξειδικευμένο πολιτικό προσωπικό, φορείς της κοινωνίας των πολιτών (ο ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και τοπικών ομάδων για τα δικαιώματα των προσφύγων και μεταναστών, έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα χρήσιμος σε θέματα προστασίας αλλά και ανθρωπιστικής αρωγής) και εξωτερικούς μηχανισμούς ελέγχου της λειτουργίας των Κέντρων Πρώτης Υποδοχής.

·Κατά τη διάρκεια παραμονής τους στα ΚΕΠΥ, πρέπει να κατοχυρώνονται τα δικαιώματα των υπό περιορισμό τελούντων : (α) δικαίωμα στην ενημέρωση για το νομικό καθεστώς τους, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους, καί όλες τις αποφάσεις που τους αφορούν (πχ εξακρίβωση εθνικότητα ή ηλικίας, χρόνος κράτησης κλπ.), σε γλώσσα που κατανοούν, με επαρκή διερμηνεία, (β) δικαίωμα σε νομική συνδρομή, δηλαδή σε πρόσβαση σε δικηγόρο, (γ) δικαίωμα επικοινωνίας με ΥΑ και άλλες οργανώσεις/οργανισμούς, (δ) δικαίωμα σε δικαστική κρίση της νομιμότητας της κράτησης.

·Σχετικά με το «φράχτη» στον Έβρο:   Γενικά, θέση της ΥΑ είναι ότι ο έλεγχος των συνόρων και τα μέτρα ελέγχου της παράτυπης μετανάστευσης αποτελεί κυριαρχικό δικαίωμα κάθε χώρας. Θα πρέπει όμως να ασκείται με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην αποκλείει την πρόσβαση στην επικράτεια των ατόμων που χρήζουν διεθνούς προστασίας και να μην εμποδίζει το δικαίωμά τους στο άσυλο. Στην πράξη, η χώρα υποδοχής καλείται να «ισορροπήσει» δυο αντικρουόμενους στόχους (πράγμα ιδιαίτερα δύσκολο): αυτόν της αποτροπής, για τους «παράνομα» εισερχόμενους γενικά (που κατά τη στιγμή της διέλευσης των συνόρων δεν είναι γνωστό το προφίλ και οι ανάγκες τους) και αυτόν της εξασφάλισης «διόδου» διέλευσης ειδικά για τους πρόσφυγες (πράγμα αδύνατο, χωρίς διαδικασίες διαπίστωσης-εντοπισμού). Υπό αυτό το πρίσμα, οποιοδήποτε τεχνητό εμπόδιο που αποκλείει αδιάκριτα την είσοδο-διέλευση, αντιμετωπίζεται από την ΥΑ με σκεπτικισμό και δεν μπορεί να τύχει της υποστήριξής της, ακριβώς γιατί «σφραγίζει την είσοδο» και σε άτομα που μπορεί να έχουν ανάγκη και δικαίωμα διεθνούς προστασίας.   Εξάλλου, πέραν της αμφίβολης αποτελεσματικότητας της όρθωσης τεχνητών εμποδίων σε άνα μικρό μέρος των συνόρων (βλέπε ενδεχόμενο αλλαγής δρόμου διέλευσης, στη συγκεκριμένη περίπτωση από τον ποταμό ή ακόμα από τα θαλάσσια σύνορα-νησιά, όπως στο πρόσφατο παρελθόν), αυξάνεται ο κίνδυνος απώλειας ανθρώπινων ζωών.

(γ) Μέτρα προνοιακής πολιτικής για τα ασυνόδευτα παιδιά, άλλες ευάλωτες ομάδες και αιτούντες άσυλο που στερούνται ιδίων μέσων συντήρησης, για όσο χρόνο διαρκεί η εξέταση του αιτήματός τους.

·Οι διαθέσιμοι σήμερα χώροι φιλοξενίας (στέγασης και κοινωνικής στήριξης) για τα ασυνόδευτα παιδιά και τους αιτούντες άσυλο έχουν χωρητικότητα για μόλις 850-900 άτομα (περίπου 400 για παιδιά και 450-500 για ενήλικες αιτούντες άσυλο). Ειδικοί χώροι για θύματα βασανιστηρίων δεν διατίθενται, ενώ για τα θύματα εμπορίας ανθρώπων (trafficking) είναι ελάχιστοι. Ως αποτέλεσμα, μεγάλος αριθμός από αυτές τις ομάδες είναι άστεγοι και δεν απολαμβάνουν της στοιχειώδους κοινωνικής μέριμνας που προβλέπει η ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία. Υπάρχει ανάγκη (και υποχρέωση βάση Οδηγιών της ΕΕ) για σημαντική αύξηση της χωρητικότητας (δημιουργία νέων χώρων) και βελτίωση των παρεχομένων υπηρεσιών (νομικής συμβουλευτικής, κοινωνικής και ψυχολογικής στήριξης, εκμάθησης ελληνικής γλώσσας, δημιουργικής απασχόλησης κα.)
·Ειδικά για τα ασυνόδευτα παιδιά, είναι αναγκαία η ουσιαστική ενεργοποίηση και ενίσχυση του θεσμού της επιτροπείας, για να επιληφθεί των ειδικών αναγκών τους και να εξασφαλίσει την απαραίτητη προστασία (κυρίως από τα κυκλώματα εκμετάλλευσης ανηλίκων), συμπεριλαμβανομένης της προώθησής τους σε ειδικά κέντρα φιλοξενίας ανηλίκων.

(δ) Για την Προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στις διατάξεις της Οδηγίας 2008/115/ΕΕ περί «επιστροφής»

* Γενική επιφύλαξη της Ύπατης Αρμοστείας ως προς το Κεφάλαιο της Επιστροφής: Η Υ.Α. κεντρικά, στη θέση της ενόψει της Πρότασης Οδηγίας για την επιστροφή την οποία εξέδωσε τον Ιούνιο 2008, υποστήριξε ότι η εν λόγω Πρόταση δεν περιείχε όλες τις απαραίτητες εγγυήσεις προκειμένου να εξασφαλισθεί ότι η επιστροφή των υπηκόων τρίτων χωρών θα πραγματοποιηθεί με σεβασμό στην ασφάλεια και αξιοπρέπεια των επιστρεφομένων, και συνεπώς η Ύπατη Αρμοστεία δεν υποστήριξε την Πρόταση Οδηγίας. Η επιφύλαξή μας αυτή παραμένει, απέναντι στην Οδηγία καθεαυτή.
* Η παράγραφος 8 του Προοιμίου της Οδηγίας ορίζει ως προϋπόθεση για τη νομιμότητα της επιστροφής, τη δίκαιη και αποτελεσματική εφαρμογή των διαδικασιών ασύλου, οι οποίες θα πρέπει να σέβονται απαρέγκλιτα την αρχή της μη επαναπροώθησης.  Η Υ.Α., για όσο διάστημα διαρκεί η αναμόρφωση του συστήματος ασύλου στην Ελλάδα και πριν γίνουν φανερά στην πράξη απτά αποτελέσματα των προσπαθειών εξυγίανσης, διατηρεί πλήρως τη θέση της ότι οι διαδικασίες ασύλου στην Ελλάδα σήμερα υπολείπονται των βασικών εγγυήσεων και συνεπώς εκφράζει τις σοβαρές επιφυλάξεις της ως προς την εφαρμογή των διατάξεων επιστροφής σε απορριφθέντες αιτούντες άσυλο. Οι τελευταίοι, στο μέτρο που δεν έχουν διέλθει μία δίκαιη διαδικασία ασύλου και άρα δεν έχει διαπιστωθεί με ασφάλεια η προσφυγική τους ή μη ιδιότητα, τυχόν απομάκρυνσή τους μπορεί να οδηγήσει τη χώρα σε παραβίαση της αρχής της μη επαναπροώθησης. Συνεπώς, είναι απαραίτητη η εξασφάλιση στο μέγιστο βαθμό των απαραίτητων εγγυήσεων (διερμηνεία, πληροφόρηση, νομική συνδρομή) έτσι ώστε η επιστροφή να είναι σύννομη.

(ε) Βεβαίωση αναβολής της απομάκρυνσης και προσωρινό δικαίωμα διαμονής (άρθρο 24 του νέου Νόμου)

    * Η ΥΑ θεωρεί ρεαλιστική και επιβεβλημένη την καταγραφή όσων αλλοδαπών η απομάκρυνσή τους από τη χώρα δεν είναι εφικτή, με «βεβαίωση αναβολής της απομάκρυνσης» και προσωρινό δικαίωμα διαμονής, που θα επιτρέπει πρόσβαση στην απασχόληση και υπαγωγή τους σε καθεστώς κοινωνικοασφαλιστικής κάλυψης. Η λύση αυτή, ουσιαστικά θα αναγνωρίζει μια πραγματικότητα (ότι δηλαδή οι άνθρωποι αυτοί, για διάφορους αντικειμενικούς λόγους και αδυναμίες, δεν είναι δυνατό να απομακρυνθούν από τη χώρα), δίνοντάς τους «οντότητα» και βγάζοντάς τους από την αφάνεια και παρανομία, ενώ παράλληλα θα συμβάλει στο να περιοριστούν τα φαινόμενα περιθωριοποίησης, εκμετάλλευσης και ενδεχόμενης παραβατικότητας, προς όφελος και της ελληνικής κοινωνίας.
    * Η διέξοδος αυτή θα συμβάλει επίσης στον περιορισμό της υποβολής «προφανώς αβάσιμων» αιτημάτων ασύλου από αμιγώς οικονομικούς μετανάστες, ως τρόπο για να νομιμοποιήσουν προσωρινά την παραμονή τους στη χώρα (γεγονός που επιβαρύνει σοβαρά το σύστημα ασύλου και επιτείνει τις δυσλειτουργίες του).

« Επιστροφή